KRIVIČNOPRAVNI ASPEKT GENOCIDA SA OSVRTOM NA PRAKSU MEĐUNARODNOG PRAVOSUĐA

Mr Sadmir Karović

KRIVIČNOPRAVNI ASPEKT GENOCIDA SA OSVRTOM NA PRAKSU MEĐUNARODNOG PRAVOSUĐA

Jasna diferencijacija zločina genocid u odnosu na ostala meÄ‘unarodna krivična djela, prvenstveno zločine protiv čovječnosti nameće se kao imperativ. Samim tim izbjegava se nepotrebno i pogrešno poistovjećivanje zločina genocid sa etničkim čišÄ‡enjem. Praksa meÄ‘unarodnog pravosuÄ‘a je u značajnoj mjeri uticala na pojmovno odreÄ‘enje i formalno pravno značenje zločina genocid kao i odreÄ‘enje objektivnih elemenata (actus reus) i subjektivnog elementa (mens rea), pri čemu se posebno apostrofira teret dokazivanja „dolus specialis“. U tom kontekstu genocidna namjera i teret dokazivanja subjektivnog elementa, pored objektivnih elemenata zločina koji su propisani alternativno, predstavlja krivičnopravnu i krivičnoprocesnu suštinu zločina genocid. Genocid nad Bošnjacima u Srebrenici koji je u geografskom i vremenskom smislu ograničen, daje krivičnopravne odgovore na krucijalna pitanja koja se odnose na zločin genocida.

Ključne riječi: genocid, elementi genocida, objektivni elementi, “dolus specialis“-    subjektivni element zločina, etničko čišÄ‡enje

 

1.       Kompleksnost krivičnopravnog odreÄ‘ivanja i shvatanja pojma genocid

 

 

Usvajanjem Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida 1948. godine, od Generalne skupštine Ujedinjenih nacija pravno je formulisan i ustanovljen zločin genocida. Navedena konvencija predstavlja polazište i ishodište, odnosno opći pravni osnov i okvir, kada je u pitanju definisanje, odnosno odreÄ‘enje pojma genocid. Donošenju ove konvencije prethodila je Rezolucija o zločinu genocida, u kojoj se, izmeÄ‘u ostalog, navodi da je genocid zločin po meÄ‘unarodnom pravu koji se sastoji u uskraćivanju prava na opstanak čitavim ljudskim skupinama i koji civilizirani svijet osuÄ‘uje i čiji glavni počinitelji i njihovi saučesnici trebaju biti kažnjeni budući da je kažnjavanje takvih zločina stvar od meÄ‘unarodnog interesa.

               Genocid (grč. genos - pleme, narod + lat. occidere - ubiti) kazneno je djelo protiv čovječnosti koje se sastoji u preduzimanju različitih radnji upravljenih na potpuno ili djelimično uništenje neke nacionalne, etničke, rasne ili vjerske skupine.[1]

               Iz naprijed navedenog evidentno je da se radi o krivičnom djelu koje svoj osnov ima u povredi odreÄ‘enih pravila meÄ‘unarodnog prava, dok, s druge strane, istovremeno predstavlja i krivično djelo protiv čovječnosti.

Krivično djelo genocida je na istovjetan način odreÄ‘eno u Rimskom statutu meÄ‘unarodnog krivičnog suda (član 6), statutu MeÄ‘unarodnog tribunala za gonjenje lica odgovornih za ozbiljne povrede meÄ‘unarodnog humanitarnog prava izvršene na teritoriji bivše Jugoslavije (član 4) kao i statutu MeÄ‘unarodnog krivičnog tribunala za Ruandu (član 2). U članu 4. Statuta Haškog tribunala u potpunosti su preuzete odredbe II i III Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida iz 1948. godine. U statutu stalnog MeÄ‘unarodnog krivičnog suda, tj. u članu 5. odreÄ‘ena je stvarna nadležnost ovog suda nad zločinima genocida. Dakle, meÄ‘unarodni zločin genocid je u nadležnosti i Haškog tribunala za bivšu Jugoslaviju i Stalnog krivičnog suda u Hagu, koji primjenjuju ista materijalna pravila, s tim da ih Tribunal primjenjuje na pojedince za koje utvrdi individualnu krivičnu odgovornost za njegovo počinjenje, dok Sud na državu stranku Konvencije u slučaju tužbe druge države stranke da je Konvenciju prekršila (odgovornost države za zločin genocida).

Genocid se, s obzirom na njegov sadržaj, svojstvo pasivnog subjekta i pre svega subjektivnu komponentu-genocidnu (uništavačku) nameru kod učinioca, često označava kao zločin nad zločinima ili najteži, tzv. kapitalni zločin.[2]

               Ovaj pojam označava ubijanje naroda ili narodoubistvo. Ovo je prihvatljiva definicija pojma genocid ali je dosta uopštena, jer se iz iste ne naziru bitne komponente kao što su zaštićene grupe, radnje izvršenja, te genocidna (uništavačka) namjera.

U teoriji se pod ovim izrazom podrazumeva ne samo ubijanje već uništenje na bilo koji način odreÄ‘ene grupe koja čini jednu povezanu celinu na nacionalnoj, etničkoj, rasnoj ili verskoj osnovi.[3]

MeÄ‘utim, ubijanje je potrebno shvatiti samo kao jedan od modaliteta ili načina potpunog ili djelimičnog uništenja članova neke od grupa koje su zaštićene Konvencijom o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocid.

Krivično delo genocida sastoji se u preduzimanju odreÄ‘enih radnji u cilju potpunog ili delimičnog uništenja neke nacionalne, etničke, rasne ili verske grupe kao takve.[4] 

Iz naprijed navedenog evidentno je da genocid predstavlja najteži zločin protiv čovječnosti i vrijednosti zaštićenih meÄ‘unarodnim pravom, s obzirom na to da se potpuno ili djelimično uništenje odnosi na pripadnike ili članove odreÄ‘ene nacionalne, etničke, rasne ili vjerske grupe, a ne na čovjeka kao pojedinca.

Reformom krivičnog zakonodavstva u Bosni i Hercegovini 2003. godine krivično djelo genocida nije imalo nikakve promjene u novom krivičnom zakonu.

Krivično djelo je propisano članom 171. u okviru glave XVII - Krivična djela protiv čovječnosti i vrijednosti zaštićenih meÄ‘unarodnim pravom, gdje se, izmeÄ‘u ostalog  navodi  „ko u cilju da potpuno ili djelimično istrijebi nacionalnu, etničku, rasnu ili vjersku skupinu ljudi...“,  što se u potpunosti podudara sa navedenim definicijama (bitni elementi) u kontekstu odreÄ‘ivanja pojma zločina genocida.[5]

 U Krivičnom zakonu BiH je usvojena objektivno-subjektivna definicija krivičnog djela, kojeg može izvršiti samo čovjek. Slična je situacija kada su u pitanju nacionalna krivična zakonodavstva Srbije[6], Crne Gore[7], Hrvatske[8], u kojima je isto tako u nacionalnim krivičnim zakonicima propisano krivično djelo genocida kao posebno krivično djelo. 

Propisivanje u nacionalnom zakonodavstvu da odreÄ‘ena kršenja pravila meÄ‘unarodnog prava predstavljaju krivično djelo je ispunjavanje meÄ‘unarodnih obaveza Bosne i Hercegovine prema meÄ‘unarodnim konvencijama koje je preuzela i ratifikovala, a u nekim slučajevima i direktna ustavna obaveza.

 

2.       Elementi genocida

 

U praksi meÄ‘unarodnog ad hoc Tribunala za bivšu Jugoslaviju, u članu 4. Statuta, genocid je definisan na osnovu dva konstitutivna elementa, za koja možemo reći da su opšteusvojena i u teoriji meÄ‘unarodnog prava.

 

To su:

- actus reus krivičnog djela, koji se sastoji od jedne ili više navedenih radnji u članu 4 (2) (objektivan element) i

- mens rea krivičnog djela, opisana kao posebna namjera da se u potpunosti ili djelimično uništi neka od zaštićenih grupa - nacionalna, etnička, rasna ili vjerska grupa (subjektivan element).[9]

 

 

2.1   Objektivni elementi zločina

 

ÄŒlan II Konvencije o genocidu definiše radnje izvršenja koje predstavljaju genocid:

(a)      ubistvo članova grupe (naroda);

(b)      uzrokovanje teških tjelesnih ili mentalnih povreda članovima grupe (pripadnika odreÄ‘enog naroda)

(c)       namjerno podvrgavanje grupe takvim životnim uslovima koji dovode do njenog potpunog ili djelimičnog fizičkog uništenja;

(d)      uspostavljajući mjere s namjerom sprečavanja raÄ‘anja u okviru grupe (naroda);

(e)      prinudno premiještanje djece iz jedne grupe u drugu.[10]

Radnje izvršenja genocida (objektivni elementi) date su alternativno, iz čega proizilazi da je za izvršenje krivičnog djela genocida potrebno da izvršilac počini samo jednu od navedenih radnji, uz pretpostavku da je ona preduzeta s ciljem potpunog ili djelimičnog uništenja odreÄ‘ene grupe zaštićene u skladu sa Konvencijom o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocid. MeÄ‘utim, u pravilu, genocid se češÄ‡e vrši preduzimanjem više radnji izvršenja.

  Biće krivičnog djela genocid je u suštini na isti način odreÄ‘eno i u KZ-u BiH, u članu 171, s tim da se jedina razlika ogleda u tome da je navedenim zakonom kao radnja izvršenja izričito propisano i nareÄ‘enje za izvršenje neke od radnji ovog krivičnog djela. To znači da krivično djelo genocid obuhvata nareÄ‘ivanje izvršenja ili neposredno izvršenje, iz čega proizilazi da se i naredbodavac smatra neposrednim izvršiocem. TakoÄ‘er, u tom slučaju, krivična odgovornost naredbodavca se izjednačava sa krivičnom odgovornošÄ‡u izvršioca.

Navedena odredba člana II Konvencije o genocidu obuhvata meÄ‘unarodnopravnu zaštitu odreÄ‘enim ljudskim skupinama (grupama), a to su nacionalna, etnička, rasna i vjerska grupa. ÄŒlan II navedene konvencije se ne odnosi, tj. ne obuhvata etničko čišÄ‡enje, odnosno protjerivanje civila koji pripadaju nekoj od zaštićenih grupa iz nekog područja, urbane ili ruralne sredine. MeÄ‘utim, etničko čišÄ‡enje, uz zadovoljenje odreÄ‘enih uslova, tj. samo ako pripada ili odgovara jednoj ili više kategorija djela zabranjenih u članu 2. Konvencije o genocidu može prerasti u zločin genocida. Diferencijacija zločina genocid u udnosu na etničko čišÄ‡enje je potrebna jer se u praksi ova dva pojma vema često poistovjećuju.

Konvencija o genocidu nije dala jasna mjerila ili kriterije identifikacije, kada su u pitanju značenja pojmova nacionalna, etnička rasna ili vjerska grupa.

 U praksi MeÄ‘unarodnog tribunala za bivšu Jugoslaviju u predmetima Jelisić, Krstić i Nikolić, grupu možemo identifikovati koristeći se kriterijem stigmatiziranja grupe, posebno od izvršioca zločina, a na osnovi percepcije njezinih nacionalnih, etničkih, rasnih ili vjerskih karakteristika. [11]

Značenje navedenih pojmova je konkretnije i preciznije determinisano u predmetu Akayesu i sadržano u odluci MeÄ‘unarodnog krivičnog suda za Ruandu u cilju nedvosmislene identifikacije zaštićene grupe.

MeÄ‘utim, postoji dilema na koji način protumačiti dio odredbe koji glasi „...u namjeri potpunog ili djelimičnog uništenja...“ koju je neophodno razjasniti. Naime, Konvencija o genocidu, kao i statuti Stalnog meÄ‘unarodnog krivičnog suda i MeÄ‘unarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju, kada je u pitanju ovo krivično djelo, ne navode izričito kvantitativna mjerila ili neke pokazatelje o uništenju odreÄ‘enog (uslovno rečeno potrebnog) broja članova (pripadnika) neke od zaštićenih grupa. U praksi meÄ‘unarodnog pravosuÄ‘a, smatra se da je potrebno da učinilac mora imati namjeru da uništi „značajan dio“ populacije odreÄ‘ene zaštićene grupe ili da u kvalitativnom smislu uništi odreÄ‘ene dijelove zaštićene grupe kao što su istaknutiji intelektualci, poznati i priznati stručnjaci u odreÄ‘enim oblastima (doktori, profesori, sudije, privredni poduzetnici, itd), političke i vjerske voÄ‘e i drugi pripadnici zaštićene grupe. S druge strane, krivično djelo genocida može se učiniti i preduzimanjem jedne radnje u odnosu na jedno lice, npr. ubistvo jednog člana ili pripadnika neke od zaštićenih grupa, ali pod uslovom postojanje genocidne namjere kod izvršioca. Izvjestan broj pravnih teoretičara osporavaju činjenicu da se zločin genocida može učiniti i preduzimanjem jedne radnje u odnosu na jedno lice. Ukoliko nema genocidne namjere, onda se u konkretnom slučaju radi samo o ubistvu kao krivičnom djelu protiv života i tijela. Dakle, u ovom slučaju objekt napada nije lice kao pojedinac, već pripadnik ili član zaštićene grupe.

 I u predmetu Krstić utvrÄ‘eno je da namjera mora biti uništenje grupe, a ne samo jednoga ili više pojedinaca koji su slučajno pripadnici odreÄ‘ene grupe.[12]

 Razlike izmeÄ‘u genocida i drugih meÄ‘unarodnih krivičnih djela je u nekim situacijama vrlo teško prepoznati pogotovo ako se uzmu u obzir odreÄ‘ene specifičnosti koje se odnose na subjektivni element u anglosaksonskom i evropskom kontinentalnom pravnom sistemu.

U članu III Konvencije o genocidu navodi se da su slijedeća djela kažnjiva:
(a)   genocid;

(b)   planiranje izvršenja genocida;

(c)  direktno i javno podsticanje na izvršenje genocida;

(d)   pokušaj genocida;

(e)   saučesništvo u genocidu.[13]

Isti ovaj propis sadržan je u članu 4. Statuta Tribunala za bivšu Jugoslaviju.

 

 

2.2    Subjektivni element zločina

 

U krivičnopravnoj nauci opšteusvojeno je mišljenje i saglasnost da je subjektivni element opšteg pojma krivičnog djela vinost, s obzirom na to da je u našem krivičnom zakonodavstvu prihvaćena objektivno-subjektivna koncepcija shvatanja pojma krivičnog djela.

Dva oblika vinosti su umišljaj i nehat. S obzirom na to da je genocid krivično djelo koje se može izvršiti samo sa umišljajem, stoga je neophodno posvetiti dužnu pažnju ovom obliku vinosti kao subjektivnom elementu. Nije sporna ni činjenica da umišljaj kao oblik vinosti predstavlja psihički odnos izvršioca prema zločinu te da se sastoji iz dva dijela: iz svjesnog i voljnog elementa.

Mentalni ili subjektivni element genocida, kao zločina koji povlači meÄ‘unarodnu krivičnu odgovornost, sadržan je u članu II, stav 1. Konvencije o genocidu (i odgovarajućim običajnim pravilima): “namera potpunog ili delimičnog uništenja jedne nacionalne, etničke, rasne ili verske grupe“.[14]

Iz naprijed navedenog proizilazi da su drugi oblici subjektivnog elementa isključeni i to eventualni umišljaj (dolus eventualis) ili nehat. Dakle, za izvršenje genocida zahtijeva se postojanje specijalnog ili posebnog umišljaja (dolus specialis) pored postojeće namjere koja se odnosi na izvršenje zabranjene radnje. Zahtjev za postojanjem specijalnog ili posebnog umišljaja predstavlja šire shvaćanje genocidne namjere.

Genocidni dolus specialis, kako je Tribunal za bivšu  Jugoslaviju utvrdio u predmetu Stakić, jeste dominantno obilježje genocida.[15] 

Za dokazivanje i postojanje zločina genocid uopšte, radnja izvršenja kao objektivni element sama po sebi nije dovoljna, bez subjektivnog elementa, zbog čega on i jeste dominantno obilježje.

TakoÄ‘er, u predmetu Blagojević uslov za posebnu namjeru jeste izvršiočeva želja za uništenjem, djelimičnom ili u potpunosti, nacionalne, etničke, rasne ili vjerske grupe. Navedeno uništenje mora predstavljati cilj djela (jedne radnje ili više) u osnovi.[16]

Ovakvo shvatanje prihvata i Tribunal za Ruandu. Genocidna (uništavačka) namjera postoji u slučaju kada je izvršilac svjestan da svojim radnjama može prouzrokovati djelimično ili potpuno uništenje neke od četiri zaštićene grupe (postojanje voljnog elementa visokog intenziteta) i to hoće jer je to cilj preduzimanja njegovih radnji. Shodno naprijed navedenom, ukoliko tokom postupka tužilac ne dokaže tu posebnu namjeru počinioca (dolus specialis), ne radi se o genocidu, već o nekom drugom krivičnom djelu (ratni zločin ili zločin protiv čovječnosti).  Uslovi počinjenja genocida veoma su restriktivno propisani, zbog čega je puno teže dokazati počinjenje genocida nego bilo kojeg drugog meÄ‘unarodnog krivičnog djela. Ilustracije radi, Pretresno vijeće Haškog tribunala za bivšu Jugoslaviju u slučaju Jelisić je na osnovu njegovih izjava u kojima je govorio da istrijebi, pobije muslimane..., nastojalo da utvrdi da li je optuženi s posebnim umišljajem izvršio genocid, ali je Sud zaključio da te izjave otkrivaju poremećenu ličnost, što je isključilo postojanje „specijalnog umišljaja“, tako da ni Žalbeno vijeće nije preinačilo presudu, bez obzira na protivljenje presudi Pretresnog vijeća. Za sudsko utvrÄ‘ivanje subjektivnog elementa najbitnije je stanje svijesti koje se dokazuje prema okolnostima pod kojima je neka radnja izvršena. Pri tome, irelevantno je da li ta namjera postoji radi ostvarivanja i drugih ciljeva, kao što je to najčešÄ‡e osvajanje teritorija, sticanje lične ekonomske dobiti, političke moći ili drugog oblika moći, pljačka imovine i drugo.

Naprijed navedena konstatacija može se još neposrednije i jasnije interpretirati na sljedeći način:

- izvršilac je svjestan da ubija žrtvu (pripadnik zaštićene grupe) bez njene krivnje,

- u svakoj fazi radnje zna šta radi (svijest o svojim postupcima) i želi počiniti zločin,

- zna da žrtva pripada jednoj od zaštićenih grupa, na osnovu čega formira zločinačku volju koja se ispoljava kroz (genocidnu) namjeru da se uradi što je propisom zabranjeno,

- izvršilac zločina genocida to zna i hoće da ubije žrtvu ili preduzme neku drugu radnju izvršenja (actus reus) usmjerenu prema žrtvi kako bi kroz to pojedinačno uništenje potpuno ili djelimično uništio zaštićenu grupu kojoj žrtva pripada, a ne čovjeka kao pojedinca.

Na naprijed opisani način izvršen je genocid, zločin po meÄ‘unarodnom pravu, nad Bošnjacima i u Srebrenici, na kraju XX stoljeća u srcu Evrope.

LITERATURA:

1.        Hajrija Sijerčić-ÄŒolić, i dr.,Komentari Krivičnih/Kaznenih zakona u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 2005,

2.       [1]Škulić, M.,MeÄ‘unarodni krivični sud,Nadležnost i postupak, Beograd, 2005,

3.       [1] ĐurÄ‘ić, V., Jovašević, D., MeÄ‘unarodno krivično pravo,Beograd,2003,

4.       [1] Stojanović, Z,.MeÄ‘unarodno krivično pravo, Beograd, 2008,

5.       [1] Krivični zakon Bosne i Hercegovine proglasio je Visoki predstavnik za BiH 24.01.2003 godine,

6.       [1] ÄŒlan 370 Krivičnog zakonika Republike Srbije, objavljen u „Službenom glasniku RS“, br. 85/05

7.       [1] ÄŒlan 426 Krivičnog zakona Republike Crne Gore, objavljen u „Službenom listu RCG“, br. 70/03

8.       [1] ÄŒlan 156 Krivičnog zakona Republike Hrvatske, objavljen u „Narodne novine“, br. 110/97

9.       [1] http://www.icty.org:Prosecutor v. Goran Jelisić, Judgement in the in Trial Chamber, IT-95-10-T, 14 December 1999, par. 66 (Prvostepena  presuda u predmetu Jelisić); Prosecutor v. Radoslav Krstić, Judgement in the Trial Chamber, IT-98-33-T, 2 August 2001. (Prvostepena presuda u predmetu Krstić);Prosecutor v. Dario Kordić and Mario ÄŒerkez, Judgement in the Trial Chamber, IT-95-14/2-T, 26. February 2001. (Prvostepena presuda u predmetu Kordić); Prosecutor v. Zoran Kupreškić, Mirjan Kupreškić, Vlatko Kupreškić, Drago Josipović, Dragan Papić and Vladimir Šantić, Judgement in the Trial Chambers, IT-95-16-T, 14. January 2000.; Prosecutor v. Milomir Stakić, Judgement in the Trial Chamber, IT-97-24-T, 31. July 2003 (Prvostepena presuda u predmetu Stakić),

10.    [1] http//www.preventgenocide.org/ba/konvencijaogenocidu.htm

11.    [1]  Prvostepena presuda u predmetu Jelisić; Prvostepena presuda u predmetu Krstić; Odluka po pravilu 61 u predmetu Nikolić,

12.    [1] Prvostepena presuda u predmetu Krstić,

13.    [1] http://www.preventgenocide.org/ba/konvencijaogenocidu.htm

14.    [1] Kaseze, A,MeÄ‘unarodno krivično pravo,Beograd,2005,

15.    [1] Prvostepena presuda u predmetu Stakić,

16.    [1] http://icty.org: Prosecutor v. Vidoje Blagojević, Judgement in the Trial Chamber, IT-02-60-T, 17. January 2005. (Prvostepena presuda u predmetu Blagojević),

17.    Statut Tribunala za bivšu Jugoslaviju

18.    Statut Stalnog meÄ‘unarodnog krivičnog suda