Naučna istraživanja

Povodom 25. godiÅ¡njice od zatvaranja koncentracionog logora smrti Omarska

Povodom 25. godišnjice od zatvaranja koncentracionog logora smrti Omarska

Permanentna borba protiv genocida ne obavezuje samo poslije koncentracionog logora smrti Aušvic, nego i poslije koncentracionog logora smrti Omarska

Pripremio akademik Emir RamiÄ‡

Direktor Instituta za istraÅ¾ivanje genocida, Kanada

Ovaj tekst je zasnovan na nauÄno verifikovanim saznanjima i bitnim rezultatima nauÄnih istraÅ¾ivanja brojnih i eminentnih istraÅ¾ivaÄa genocida i drugih oblika zloÄina protiv ÄovjeÄ‡nosti i meÄ‘unarodnog prava. Izvori nauÄnih saznanja korištenih u izradi ovog teksta su: Institut za istraÅ¾ivanje zloÄina protiv ÄovjeÄnosti i meÄ‘unarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Institut za istraÅ¾ivanje genocida, Kanada, MeÄ‘unarodni kriviÄni tribunal za podruÄije bivše Jugoslavije, MeÄ‘unarodni sud pravde i nauÄno istraÅ¾ivaÄko djelo akademika Smaila ÄŒekiÄ‡a.

06. augusta 1992. godine poznati ameriÄki i britanski novinari Roy Gutman, Penny Marshall, Ed Vulliamy i Ian Williams otkrili su koncentracioni logora smrti Omarska. Zbog zloÄina poÄinjenih u koncentracionom logoru smrti Omarska došlo je do formiranja MeÄ‘unarodnog kriviÄnog suda za bivšu Jugoslaviju u Den Hagu. Prvi proces i prva presuda pred tim sudom bili su upravo za zloÄine poÄinjene u ovome logoru. Iz razloga masovnog silovanja u ovom logoru nad zatvorenim logorašicama silovanje je po prvi put u sudskoj praksi okarekterisano kao ratni zloÄin.U logoru Omarska bilo je zatoÄeno preko 3334 logoraša a oko 700 logoraša Omarske je ubijeno.

Otvaranje logora Omarska, kao i drugih, predstavljalo je, po ocjeni Pretresnog vijeÄ‡a ICTY-a u predmetu Predrag BanoviÄ‡, “jednu od kljuÄnih karakteristika udruÅ¾enog zloÄinaÄkog poduhvata, Äiji je cilj bilo trajno uklanjanje nesrpskog stanovništva s teritorije planirane srpske drÅ¾ave unutar Bosne i Hercegovine. RaspoloÅ¾ivi validni, vjerodostojni i autentiÄni izvori saznanja i potpuno nepobitni dokazi Internacionalnog ekspertnog tima Instituta za istraÅ¾ivanje genocida Kanada potvrÄ‘uju da su nad Bošnjacima i Hrvatima u koncentracionom logoru Omarska s namjerom izvršeni svi oblici zloÄina protiv ÄovjeÄnosti i meÄ‘unarodnog prava. Na taj naÄin su ispunjeni svi uslovi koji se tiÄu materijalnog elementa genocida: svi akti genocida (actus reus), definirani u Älanu II (a-e) Konvencije o spreÄavanju i kaÅ¾njavanju zloÄina genocida. Svi zloÄini u koncentracionom logoru smrti Omarska izvršeni su s namjerom da se unište Bošnjaci i Hrvati, pripadnici nacionalne, etniÄke i vjerske grupe kao takve, što potvrÄ‘uje i dokazuje da je rijeÄ o zloÄinu genocida.

Srpski agresor je u noÄ‡i 27/28. maja 1992. u prostorijama Upravne zgrade rudnika Å¾eljezne rude u Omarskoj otvorio koncentracioni logor (sastojao se od dvije velike zgrade, hangara, Upravne zgrade i dvije manje zgrade, poznate kao “bijela kuÄ‡a” i “crvena kuÄ‡a”). Milicija (Stanica milicije Omarska) bila je zaduÅ¾ena “za neposredno obezbjeÄ‘enje samog objekta Upravne zgrade, radionica i garaÅ¾a za radne mašine, a vojska je preuzela dubinsko obezbjeÄ‘enje u vidu straÅ¾arskih mjesta i miniranja odreÄ‘enih površina prema vlastitom nahoÄ‘enju”.[1]

U Omarsku su “skupa sa zarobljenicima prešli i mješoviti timovi operativnih radnika sa istim zadatkom, tako da je isti dobio radni naziv IstraÅ¾ni centar ratnih zarobljenika Omarska”.[2] Upravnik logora bio je Å½eljko MejakiÄ‡, komandir Stanice policije Omarska, a zamjenici Miroslav KvoÄka i Drago PrcaÄ.[3]

U Omarskoj je od 28. maja do 16. augusta 1992. bilo zatoÄeno 3.334 osobe, od Äega 3.197 Bošnjaka, 125 Hrvata, 11 Srba i 1 Ostalih.[4] MeÄ‘u logorašima je od ukupnog broja (3.334) 3.297 muškaraca i 37 Å¾ena, ukljuÄujuÄ‡i i one sa maloljetnom djecom, pri Äemu je “bilo 28 lica ispod 18 i 68 lica preko 60 godina”. MeÄ‘u zatoÄenicima logora bilo je i hendikepiranih lica.[5]

Uslovi u logoru bili su uÅ¾asni. Veliki broj zatoÄenika “drÅ¾an je u veoma skuÄenom prostoru tako da su jedva imali gdje sjediti ili leÄ‡i spavati. Ponekad je po 200 ljudi bilo zatvoreno u prostoriji od 40 kvadratnih metara. U jednoj maloj prostoriji bilo je zatoÄeno tristo zatvorenika. Neki zatvorenici bili su zbijeni po nuÅ¾nicima. U nuÅ¾nicima su zatvorenici bili tako nagurani da su Äesto morali leÅ¾ati i usred izmeta. Tokom vrelih ljetnih mjeseci pretrpane prostorije bile su zagušljive, a straÅ¾ari Äesto nisu dopuštali da se otvore prozori ili su traÅ¾ili da im zatvorenici daju šta god su uspjeli zadrÅ¾ati u zamjenu za otvaranje prozora ili za plastiÄni kanister vode”.[6] “Do 600 zatoÄenika moralo je potrbuške leÅ¾ati napolju na ’pisti’, poneki neprekidno danima i noÄ‡ima, bez obzira na vremenske prilike, a poneki Äak i mjesec dana. Za sve vrijeme na njih su bili upereni mitraljezi.”[7]

ZatoÄenici su “prozivani na isljeÄ‘ivanje obiÄno nekoliko dana poslije dolaska, a straÅ¾ar bi ih vodio do prvog sprata upravne zgrade, sve vrijeme ih udarajuÄ‡i rukama i nogama. Tokom isljeÄ‘ivanja neki zatvorenici vrlo su teško pretuÄeni. StraÅ¾ar bi stajao iza zatvorenika, udarajuÄ‡i ga rukama i nogama, Äesto ga rušeÄ‡i sa stolice na kojoj je sjedio. Bilo je sluÄajeva kada su straÅ¾ari gazili oborene zatvorenike ili skakali po njima i na taj naÄin im nanijeli teške povrede. Sve se to dogaÄ‘alo pred isljednikom, koji je to samo gledao. Postupak se razlikovao od zatvorenika do zatvorenika, a Äini se da je više zavisio od grubosti pojedinog isljednika i straÅ¾ara nego na ponašanje samog zatvorenika. Nakon isljeÄ‘ivanja zatvorenici su Äesto morali potpisati laÅ¾ne izjave o svom uÄestvovanju u djelima protiv Srba”.[8]

ZatoÄenici “nisu prozivani samo na isljeÄ‘ivanje. NaveÄe bi se pojavljivale grupe koje su dolazile izvan logora, prozivale odreÄ‘ene zatvorenike iz prostorije, zatim ih napadale raznim motkama, Å¾eljeznim šipkama ili komadima teškog elektriÄnog kabla. Ponekad je ovo oruÅ¾je imalo eksere koji bi probijali koÅ¾u. U nekim sluÄajevima zatvorenici su zasijecani noÅ¾evima. Svi zatvorenici više su se bojali grupa ljudi koji su dolazili izvan logora nego redovnih straÅ¾ara u logoru. Izgleda da su takve grupe imale slobodan pristup u logor i njihove posjete uveliko su pojaÄavale atmosferu straha koja je vladala u logoru. Prozvani zatvorenici Äesto se nisu vraÄ‡ali, a svjedoci koji su im bili bliski roÄ‘aci svjedoÄili su da otada više nikad nisu viÄ‘eni i da se pretpostavlja da su ubijeni”.[9]

ZatoÄenici u Omarskoj “kontinuirano su bili izloÅ¾eni najstrašnijim muÄenjima: vaÄ‘ene su im oÄi, odsijecani organi, lomljeni ekstremiteti; prisiljavali su ih da se meÄ‘usobno tuku, da jedni drugima odgrizaju genitalije, da jedni druge siluju; Å¾ive su ih bacali u vatru, posebno djecu; rastezali ih pomoÄ‡u posebnih sprava za muÄenje (tzv. škripova) ...”.[10] ZatoÄenike su “gonili kroz špalir i tukli ih svim i svaÄim”.[11] SakaÄ‡enje logoraša “bila je specijalnost, posebno vaÄ‘enje oÄiju i odsijecanje spolnih organa”.[12] Ratni zloÄinac Duško TadiÄ‡ “imao je poseban uÅ¾itak da Å¾ive zatoÄenike sjecka na komade i vrhom noÅ¾a ispisuje srpske simbole po njihovom tijelu”.[13]

ZatoÄenici su bili “stalno izgladnjeli. Obroke su dobijali u grupama po trideset, s tim da su svakog dana, kada su išli jesti i pri povratku, morali trÄati, a straÅ¾ari su ih, kada su dolazili i odlazili, Äesto tukli. Neki zatvorenici izgubili su od dvadeset do trideset kilograma tokom boravka u Omarskoj, a neki i znatno više... ”.[14]

Logoraši u Omarskoj, “logoru smrti, u koji su srpske vlasti otpremile na hiljade Muslimana”, ubijani su “gotovo na svakom mjestu: u golemoj zgradi sliÄnoj hangaru, u kojoj je smještena oprema za odgrtanje zemlje, naoruÅ¾ani straÅ¾ari nareÄ‘ivali su bolna muÄenja prijeteÄ‡i oruÅ¾jem, ponekad prisiljavajuÄ‡i zatvorenike da jedan drugoga kastriraju. Asfaltna pista je predstavljala zatvor na otvorenom, gdje je 500 do 1.000 muškaraca moralo od zore do mraka leÅ¾ati potrbuške. Još hiljade zatvorenika bile su natrpane u kancelarijama, radionicama, u hangarskim skladištima i upravnoj zgradi izgraÄ‘enoj od stakla i cigli. Svi su izgladnjivani.

Dva mjesta od kojih se najviše strahovalo, bile su dvije zgrade, podalje od glavnog dijela rudnika: ’Crvena kuÄ‡a’, iz koje se ni jedan zatvorenik nije vratio, i ’Bijela kuÄ‡a’, u kojoj je bila soba za muÄenje gdje su straÅ¾ari danima tukli zatvorenike, sve dok ne bi izdahnuli”.[15]

U Omarskoj su zatoÄenike sistematski (danju i noÄ‡u) tukli, Äak i do smrti: elektriÄnim kablovima, kundacima, pendrecima, drvenim toljagama, palicama za bejzbol, lancima, šakama i Äizmama.[16]

StraÅ¾ari su u Omarskoj, “tvornici smrti”, gdje su bile zatoÄene kompletne porodice, u “bijeloj kuÄ‡i”, logoraše “tukli drvenim palicama i Å¾eljeznim šipkama obiÄno ciljajuÄ‡i u glavu, polne organe, kiÄmu i bubrege. Ponekad bi zatvorenicima glave razbijali o radijatore”, gdje su se “mogli vidjeti komadiÄ‡i mesa ili mozga”. Najgore muÄenje je “bilo kad bi zatvorenika stjerali uza zid i tukli ga debelim uÅ¾etom od Å¾ice”. Tim “debelim Å¾iÄanim uÅ¾etom ubili su barem 50 ljudi”.[17]

U logoru Omarska svakodnevno su na najmonstruozniji naÄin vršena ubistva, egzekucije logoraša. Mnoga ubistva izvršena su u zgradama poznatim pod nazivom “bijela kuÄ‡a” i “crvena kuÄ‡a”.[18] Svake noÄ‡i straÅ¾ari su “prozivali pet do deset muškaraca i odvodili”.[19]

Logoraši su “svako jutro iznosili leševe na asfaltni put ispred ’Bijele kuÄ‡e’. Drugi su potom leševe ukrcavali u mali Å¾uti kamion koji je neposredno prije toga korišten za dovoÅ¾enje hrane u logorsku kuhinju. Odred za sahranu, u kojem su bila Äetiri muškarca, zatim bi slijedio kamion, ali samo jedan od njih bi se vratio Å¾iv”.[20]

U logoru Omarska je (samo) u toku jedne noÄ‡i ubijeno “izmeÄ‘u 200 i 300 ljudi”. ZatoÄenici su Äuli “jauke, lupu, viku straÅ¾ara, premlaÄ‡ivanje, pucnjavu … uz rijeÄi ’nemojte, nisam ništa kriv’ … utovarivaÄ je tijela utovarao na Å¾uti kamion, koji je bio napunjen do vrha, tijela su odvoÅ¾ena u dvije ture, i to puna dva šlepera. …, vidjela tijela ispred bijele kuÄ‡e, uz procjenu da je bilo preko 240 tijela. …, da je bilo oko 200 leševa koji su bili poredani i da se sve dobro moglo vidjeti. …, prevezene su 3-4 ture kamiona sa mrtvim tijelima …, jer je vidio da niz kamione curi krv, …”[21]

Srpski vojnici su u logoru Omarska, jula 1993, prilikom proslave Petrovdana, srpskog pravoslavnog praznika, “brojne zatoÄenike Å¾ive spalili”.[22] U Omarskoj su obješena dvojica braÄ‡e.[23]

Agresor je iz logora Omarska 6. augusta 1992. godine 1.331 logoraša premjestio u logor na ManjaÄi i 1.773 u logor Trnopolje. Sredinom augusta u Omarskoj se, “na kriminalistiÄkoj obradi”, još uvijek nalazilo 179 logoraša (muškarci starosti izmeÄ‘u 18 i 60 godina).[24]

________________________________

[1] AIIZ, inv. br. 2-4676, Srpska republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo za unutrašnje poslove, Centar sluÅ¾bi bezbjednosti Banja Luka, Stanica javne bezbjednosti Prijedor, Str. pov. br. 11-12-20; 31. maj 1992. – Kriznom štabu i drugima, NAREDBA; AIIZ, inv. br. 2-4674, Srpska republika, Ministarstvo za unutrašnje poslove, Centar sluÅ¾bi bezbjednosti Banja Luka, Banja Luka, 18. august 1992, IZVJEŠTAJ o zateÄenom stanju i pitanjima u vezi sa zarobljenicima, sabirnim centrima, iseljavanju i ulozi SJB u vezi sa ovim aktivnostima, str. 3-4; AIIZ, inv. br. 2-4688, Srpska republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo Banja Luka, Stanica javne bezbjednosti Prijedor, SluÅ¾bena tajna, Strogo povjerljivo, 16. august 1992, IZVJEŠTAJ, str. 4-5; AIIZ, inv. br. 2-4687, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, VLADA, Komisija za obilazak sabirnih centara i drugih objekata za zarobljenike u Srpskoj republici Bosni i Hercegovini, Str. pov., IZVJEŠTAJ Komisije o obilasku sabirnih centara i drugih objekata za zarobljenike u Autonomnoj regiji Krajina, Pale, 17. august 1992. godine, str. 2; T. Mazowiecki, nav. dj., str. 63; ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragraf 155; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV SLOBODANA MILOŠEVIÄ†A, ODLUKA PO PRIJEDLOGU ZA DONOŠENJE OSLOBAÄAJUÄ†E PRESUDE, 16. juni 2004, paragraf 190; * * * MILOŠEVIÄ†U DOKAZAN GENOCID U BOSNI ..., str. 116; ICTY, Predmet br. IT-97-24, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV MILOMIRA STAKIÄ†A, PRESUDA, 22. mart 2006, paragraf 166; ICTY, Predmet br. IT-00-39-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM I, TUÅ½ILAC PROTIV MOMÄŒILA KRAJIŠNIKA, PRESUDA, 27. septembar 2006, paragrafi 489-900; * * * VRIJEME BEŠÄŒAŠÄ†A …, str. 235-238; * * * MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ..., str. 234-238; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, paragraf 160 i str. 71-74 i 89; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 113-138 i 521-522.

U logor Omarska su u noÄ‡i 27/28. maja 1992. “poÄeli pristizati prvi zatoÄenici”. SljedeÄ‡eg dana je “veliki broj autobusa sa zatoÄenicima pristigao u logor”. Tada je “oko 1.000 ljudi prebaÄeno iz logora Keraterm u logor Omarska”. Nakon formiranja logora, svakodnevno su pristizali novi zatoÄenici (Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, str. 71-72 i 89).

Koncentracioni logor Omarska faktiÄki je poÄeo funkcionisati 28. maja 1992, a naredba o formiranju tog logora smrti je donesena tri dana kasnije - 31. maja 1992. Naime, Simo DrljaÄa, naÄelnik Stanice javne bezbjednosti Prijedor, je, u skladu sa Odlukom Kriznog štaba, 31. maja 1992. izdao nareÄ‘enje o formiranju koncentracionog logora Omarska (AIIZ, inv. br. 2-4676, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo za unutrašnje poslove, Centar sluÅ¾bi bezbjednosti Banja Luka, Stanica javne bezbjednosti Prijedor, Str. pov. broj: 11-12-20, 31. maj 1992. – Kriznom štabu i drugima; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM III, TUÅ½ILAC PROTIV SLOBODANA MILOŠEVIÄ†A, DRUGI PRETPRETRESNI PODNESAK TUÅ½ILAŠTVA (OPTUÅ½NICE U VEZI SA HRVATSKOM I BOSNOM I HERCEGOVINOM), 31. maj 2002, paragraf 272; ICTY, Predmet br. IT-98-30/1-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV MIROSLAVA KVOÄŒKE, DRAGE PRCAÄŒA, MLADE RADIÄ†A, MILOJICE KOSA I ZORANA Å½IGIÄ†A, PRESUDA, 2. novembar 2001, paragraf 17; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, paragraf 156 i str. 71-72 i 89), Äime je tom naredbom pravno legalizovano postojanje logora; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 114).

“Hangar je bio velika pravougaona zgrada, postavljena u smjeru sjever-jug, a duÅ¾ njene istoÄne strane bio je niz pomoÄ‡nih vrata koja su vodila u prostor duÅ¾ cijele zgrade, s tim što je prizemlje bilo namijenjeno za odrÅ¾avanje teških kamiona i strojeva koji su se koristili u rudniku Å¾eljezne rude. Na zapadnoj strani hangara nalazila su se dva sprata prostorija, preko Äetrdeset sve skupa, koje su se protezale cijelom duÅ¾inom zgrade po strani sjever-jug i koje su zauzimale manje od polovine ukupne širine hangara. Pristup ovim prostorijama bio je moguÄ‡ ili kroz vrata na zapadnoj strani ili sa unutrašnje strane, iz velikog prostora za odrÅ¾avanje kamiona koje smo gore opisali. VeÄ‡ina zatvorenika bila je smještena u ovoj zgradi. Sjeverno od hangara i odvojena od njega otvorenim betoniranim prostorom poznatim kao ’pista’, nalazila se upravna zgrada, gdje su zatvorenici jeli i gdje su neki od njih bili smješteni, sa prostorijama na spratu gdje su bili isljeÄ‘ivani. ’Bijela kuÄ‡a’ sluÅ¾ila je za posebno surovo postupanje prema odabranim zatvorenicima. Druga manja zgrada, poznata kao ’Crvena kuÄ‡a’, bila je takoÄ‘e mjesto na koje su zatvorenici odvoÄ‘eni na teška premlaÄ‡ivanja i odakle se najÄešÄ‡e nisu vraÄ‡ali Å¾ivi. Upravna zgrada bila je djelomiÄno jednospratnica, s tim da se kuhinja i trpezarija nalazila u prizemnom zapadnom dijelu. Dvije manje garaÅ¾e predstavljale su krajnju sjevernu taÄku zgrade. Zapadno od hangara bio je travnjak, na Äijoj se zapadnoj strani nalazila ’Bijela kuÄ‡a’, mala pravougaona prizemna zgrada sa hodnikom u sredini, dvije prostorije sa svake strane i jednom malom prostorijom na kraju koja nije bila šira od samog hodnika. Mala ’Crvena kuÄ‡a’ nalazila se na istoj strani kao i ’Bijela kuÄ‡a’, preko puta kraja hangara” (ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragraf 156; ICTY, Predmet br. IT-98-30/1-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV MIROSLAVA KVOÄŒKE, DRAGE PRCAÄŒA, MLADE RADIÄ†A, MILOJICE KOSA I ZORANA Å½IGIÄ†A, PRESUDA, 2. novembar 2001, paragraf 46; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, paragraf 161).

Sjeverno od hangara “i odvojena od njega otvorenim betonskim prostorom, poznatim kao ’pista’ nalazila Upravna zgrada, gdje su zatoÄenici jeli i gdje su neki od njih bili smješteni, sa prostorijama na spratu, gdje su bili isljeÄ‘ivani” (ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragraf 47; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, paragraf 162).

Zapadno od hangara “bio je travnjak, na Äijoj se zapadnoj strani nalazila ’bijela kuÄ‡a’, mala pravougana prizemna zgrada sa hodnikom u sredini, dvije prostorije sa svake strane i jednom malom prostorijom sa svake strane i jednom malom prostorijom na kraju, koja nije bila šira od samog hodnika” (ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragraf 156; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, paragraf 164).

“Mala ’crvena kuÄ‡a’ nalazila se na istoj strani kao i ’bijela kuÄ‡a’, preko puta kraja hangara” (ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragraf 156; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, paragraf 165).

[2] AIIZ, inv. br. 2-4674, Srpska Republika, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Centar sluÅ¾bi bezbjednosti Banja Luka, Banja Luka, 18. avgust 1992, IZVJEŠTAJ o zateÄenom stanju i pitanjima u vezi sa zarobljenicima, sabirnim centrima, iseljavanju i ulozi SJB u vezi sa ovim aktivnostima, str. 4.

[3] ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragraf 837; M. OmerdiÄ‡, nav. dj., str. 249.

[4] AIIZ, inv. br. 2-4688, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo Banja Luka, Stanica javne bezbjednosti Prijedor, SluÅ¾bena tajna, Strogo povjerljivo, 16. avgust 1992, IZVJEŠTAJ, str. 5-6; AIIZ, inv. br. 2-4674, Srpska Republika, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Centar sluÅ¾bi bezbjednosti Banja Luka, Banja Luka, 18. avgust 1992, IZVJEŠTAJ o zateÄenom stanju i pitanjima u vezi sa zarobljenicima, sabirnim centrima, iseljavanju i ulozi SJB u vezi sa ovim aktivnostima, str. 4; AIIZ, inv. br. 2-4687, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, VLADA, Komisija za obilazak sabirnih centara i drugih objekata za zarobljenike u Srpskoj Republici Bosni i Hercegovini, Str. pov., IZVJEŠTAJ Komisije o obilasku sabirnih centara i drugih objekata za zarobljenike u Autonomnoj regiji Krajina, Pale, 17. avgusta 1992. godine, str. 2; ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragraf 155; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragrafi 840-841; ICTY, Predmet br. IT-98-30/1-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV MIROSLAVA KVOÄŒKE, DRAGE PRCAÄŒA, MLADE RADIÄ†A, MILOJICE KOSA I ZORANA Å½IGIÄ†A, PRESUDA, 2. novembar 2001, paragraf 21; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, paragrafi 74-75, 166 i 184; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 118 i 611. Navedena lica su, prema Izvještaju Komisije za obilazak opština i SJB Prijedor, Bosanski Novi i Sanski Most, od sredine avgusta 1992, “zarobljena od strane vojske u neposrednim oruÅ¾anim sukobima ili se zatekla na prostorima gdje su izvoÄ‘ena borbena dejstva, kao i lica koja su privedena na osnovu rezultata operativne obrade u IstraÅ¾nom centru” (AIIZ, inv. br. 2-4674, Srpska Republika, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Centar sluÅ¾bi bezbjednosti Banja Luka, Banja Luka, 18. avgust 1992, IZVJEŠTAJ o zateÄenom stanju i pitanjima u vezi sa zarobljenicima, sabirnim centrima, iseljavanju i ulozi SJB u vezi sa ovim aktivnostima, str. 4). OÄigledno je rijeÄ o laÅ¾ima u stilu nacistiÄke propagande - u pitanju su civili i civilno stanovništvo.

[5] AIIZ, inv. br. 4899, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo za unutrašnje poslove Sarajevo, Centar sluÅ¾bi bezbjednosti Banja Luka, Stanica javne bezbjednosti Prijedor, juni 1993, Izvještaj o radu za prvo polugodište 1992. godine; AIIZ, inv. br. 2-4674, Srpska Republika, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Centar sluÅ¾bi bezbjednosti Banja Luka, Banja Luka, 18. avgust 1992, IZVJEŠTAJ o zateÄenom stanju i pitanjima u vezi sa zarobljenicima, sabirnim centrima, iseljavanju i ulozi SJB u vezi sa ovim aktivnostima, str. 5; AIIZ, inv. br. 2-4688, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo Banja Luka, Stanica javne bezbjednosti Prijedor, SluÅ¾bena tajna, Strogo povjerljivo, 16. avgust 1992, IZVJEŠTAJ, str. 5-6; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM III, TUÅ½ILAC PROTIV SLOBODANA MILOŠEVIÄ†A, DRUGI PRETPRETRESNI PODNESAK TUÅ½ILAŠTVA (OPTUÅ½NICE U VEZI SA HRVATSKOM I BOSNOM I HERCEGOVINOM), 31. maj 2002, paragraf 859; ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragraf 155; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV SLOBODANA MILOŠEVIÄ†A, ODLUKA PO PRIJEDLOGU ZA DONOŠENJE OSLOBAÄAJUÄ†E PRESUDE, 16. juni 2004, paragraf 190; * * * MILOŠEVIÄ†U DOKAZAN GENOCID U BOSNI ..., str. 116; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragrafi 840-842; ICTY, Predmet br. IT-98-30/1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV MIROSLAVA KVOÄŒKE, DRAGE PRCIÄ†A, MLAÄE RADIÄ†A, MILOJICE KOSA I ZORANA Å½IGIÄ†A, PRESUDA, 2. novembar 2001, paragraf 21; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, str. 76; M. OmerdiÄ‡, nav. dj., str. 252-253; * * * MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ..., str. 105-106; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 118 i 667.

U logoru je je od 28. maja do 16. avgusta 1992. “kriminalistiÄki obraÄ‘eno 3.334 lica” (AIIZ, inv. br. 2-4688, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo Banja Luka, Stanica javne bezbjednosti Prijedor, SluÅ¾bena tajna, Strogo povjerljivo, 16. avgust 1992, IZVJEŠTAJ, str. 6; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, str. 74-75). Nakon što su “angaÅ¾ovani operativni radnici”, “nakon kriminalistiÄke obrade, zavisno od rezultata, privedena lica svrstali u tri kategorije po stepenu liÄne odgovornosti” u navodnoj oruÅ¾anoj pobuni i za “svakog pojedinca formirali prikupljenu dokumentaciju sa materijalnim dokazima”. (AIIZ, inv. br. 2-4674, Srpska Republika, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Centar sluÅ¾bi bezbjednosti Banja Luka, Banja Luka, 18. avgust 1992, IZVJEŠTAJ o zateÄenom stanju i pitanjima u vezi sa zarobljenicima, sabirnim centrima, iseljavanju i ulozi SJB u vezi sa ovim aktivnostima, str. 5; AIIZ, inv. br. 2-4688, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo Banja Luka, Stanica javne bezbjednosti Prijedor, SluÅ¾bena tajna, Strogo povjerljivo, 16. avgust 1992, IZVJEŠTAJ, str. 6; AIIZ, inv. br. 2-4687, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, VLADA, Komisija za obilazak sabirnih centara i drugih objekata za zarobljenike u Srpskoj Republici Bosni i Hercegovini, Str. pov., IZVJEŠTAJ Komisije o obilasku sabirnih centara i drugih objekata za zarobljenike u Autonomnoj regiji Krajina, Pale, 17. avgusta 1992. godine, str. 2; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragrafi 443 i 843).

“Ispitivanja u Omarskoj vodili su, uglavnom, sluÅ¾benici prijedorskog SUP-a. Neki su bili iz CSB-a Banja Luka, a neki iz vojske. Policija je znala za loše uslove u Omarskoj, Keratermu i Trnopolju” (ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragraf 838).

U julu 1992. Radoslav BrÄ‘anin je, “zajedno s više drugih lica, meÄ‘u kojima su bili i Radoslav VukiÄ‡, Stojan Å½upljanin i Predrag RadiÄ‡, posjetio logor Omarska. ZatoÄene muškarce su postrojili, prisilili ih da pjevaju srpske pjesme i pozdravljaju srpskim pozdravom sa tri prsta” (Isto, paragraf 839).

[6] ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragrafi 157-162: ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM III, TUÅ½ILAC PROTIV SLOBODANA MILOŠEVIÄ†A, DRUGI PRETPRETRESNI PODNESAK TUÅ½ILAŠTVA (OPTUÅ½NICE U VEZI SA HRVATSKOM I BOSNOM I HERCEGOVINOM), 31. maj 2002, paragraf 859; ICTY, Predmet br. IT-98-30/1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV MIROSLAVA KVOÄŒKE, DRAGE PRCIÄ†A, MLAÄE RADIÄ†A, MILOJICE KOSA I ZORANA Å½IGIÄ†A, PRESUDA, 2. novembar 2001, paragrafi 58 i 67; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragraf 931; ICTY, Predmet br. IT-00-39-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM I, TUÅ½ILAC PROTIV MOMÄŒILA KRAJIŠNIKA, PRESUDA, 27. septembar 2006, paragraf 490; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, TUÅ½ILAC PROTIV SLOBODANA MILOŠEVIÄ†A, ODLUKA PO PRIJEDLOGU ZA DONOŠENJE OSLOBAÄAJUÄ†E PRESUDE, 16. juni 2004, paragrafi191-192; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, paragraf 177 i str. 76-83; * * * MILOŠEVIÄ†U DOKAZAN GENOCID U BOSNI ..., str. 116-117; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 118 i 119. “Muškarci, Bošnjaci - logoraši, leÅ¾ali su na betonu u lokvama vode. Bili su prljavi, neuredni, ušljivi, pretuÄeni, polomljenih ruku i nogu ...” (* * * MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ..., str. 235; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragraf 930). “Mnogo ih je bilo zatvoreno u garaÅ¾ama, na skuÄenom prostoru bez zraka … Dva mlada muškarca usljed uslova” u jednoj od garaÅ¾a “smrtno su stradala od gušenja” (ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragrafi 930-931).

U logoru Omarska bilo je “veoma vruÄ‡e, ljudi su vapili za vodom, a da bi je dobili morali su pjevati srpske pjesme. ÄŒak ni tada vode ne bi bilo dovoljno i morali su se meÄ‘u sobom izboriti za gutljaj …” (ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragraf 931).

U logoru Omarska zatoÄenici su “drÅ¾ani u nehumanim uslovima i u logoru je vladala atmosfera ekstremnog duševnog i fiziÄkog nasilja. Zastrašivanje, iznuÄ‘ivanje, batinanje i muÄenje je bila uobiÄajena praksa. Dolazak novih zatvorenika, saslušavanje, vrijeme za obrok i korišÄ‡enje sanitarija pruÅ¾ali su ponovo šansu za maltretiranje. Ljudi sa strane dolazili su u logor i bilo im je dopušteno da napadaju zatvorenike nasumice i koga su htjeli …” (ICTY, Predmet br. IT-98-30/1-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV MIROSLAVA KVOÄŒKE, DRAGE PRCAÄŒA, MLADE RADIÄ†A, MILOJICE KOSA I ZORANA Å½IGIÄ†A, PRESUDA, 2. novembar 2001, paragraf 45).

[7] ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragraf 159; ICTY, Predmet br. IT-00-39-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM I, TUÅ½ILAC PROTIV MOMÄŒILA KRAJIŠNIKA, PRESUDA, 27. septembar 2006, paragraf 796.

[8] ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragraf 163; ICTY, Predmet br. IT-98-30/1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV MIROSLAVA KVOÄŒKE, DRAGE PRCIÄ†A, MLAÄE RADIÄ†A, MILOJICE KOSA I ZORANA Å½IGIÄ†A, PRESUDA, 2. novembar 2001, paragraf 68; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, str. 85-87 i 167-179.

[9] ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragraf 164.

[10] ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragrafi 155 i 157; ICTY, Predmet br. IT-97-24, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV MILOMIRA STAKIÄ†A, PRESUDA, 22. mart 2006, paragrafi 208, 210 i 230; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragrafi 441-448; * * * MEÄUNARODNI SUD PRAVDE, PRESUDA - BOSNA I HERCEGOVINA …, paragrafi 262-264; M. OmerdiÄ‡, nav. dj., str. 248; T. Mazowiecki, nav. dj., str. 63-64; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM III, TUÅ½ILAC PROTIV SLOBODANA MILOŠEVIÄ†A, DRUGI PRETPRETRESNI PODNESAK TUÅ½ILAŠTVA (OPTUÅ½NICE U VEZI SA HRVATSKOM I BOSNOM I HERCEGOVINOM), 31. maj 2002, paragraf 859; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, str. 99-110; H. IÄiÄ‡, nav. dj., str. 36-42; * * * TORTURE U BOSNI I HERCEGOVINI …, str. 196; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 131. PreÅ¾ivjeli logoraš Omarske Hese IÄiÄ‡, iznosi potresne scene o teškim muÄenjima, poniÅ¾enjima i fiziÄkim zlostavljanjima: “… Nisam ni stigao do kraja dovršiti pozdrav, a jedan od njih mi nabaci uÅ¾e na vrat, poteÅ¾e tako jako da izgubih ravnoteÅ¾u i padoh pored starih nosila. Još dok sam padao poÄeše me tuÄ‡i svim i svaÄim. Cijelo vrijeme uÅ¾e mi je sve više stezalo vrat, tako da sam se poÄeo gušiti. Dugo su me muÄili i tukli. (…) ÄŒim bih se poÄeo gušiti i gubiti svijest, popuštao bi uÅ¾e da uhvatim zraka i da tako ponovo poÄnem osjeÄ‡ati nesnosnu bol od udaraca” (H. IÄiÄ‡. nav. dj., str. 36-42; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 131).

“Kada su zatvorenici autobusima stizali u Omarsku, obiÄno bi ih pretraÅ¾ili, oduzeli im svu imovinu, zatim bi ih tukli rukama i nogama dok su oni stajali, raširenih nogu i uvis podignutih ruku, okrenuti prema istoÄnom zidu upravne zgrade. Novopridošli su zatim upuÄ‡ivani ili napolje na ’pistu’ ili u prostorije u hangaru ili u male garaÅ¾e u upravnoj zgradi ili, ako su za to bili izdvojeni, u ’bijelu kuÄ‡u’” (ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragraf 158).

[11] M. OmerdiÄ‡, nav. dj., str. 249; ICTY, Predmet br. IT-00-39-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM I, TUÅ½ILAC PROTIV MOMÄŒILA KRAJIŠNIKA, PRESUDA, 27. septembar 2006, paragraf 490.

[12] M. OmerdiÄ‡, nav. dj., str. 251.

[13] Isto, str. 250. Na taj naÄin ubio je Emira KarabašiÄ‡a, policajca. Envera AliÄ‡a zloÄinci su “danima muÄili, da bi, na koncu, jednog zatoÄenika natjerali da mu zubima odgrize mošnje. Umro je u nesnosnim mukama” (Isto, str. 250-251).

U logoru Omarska zatoÄenike su “sistematski tukli prilikom dolaska u logor. PremlaÄ‡ivanja su se vršila kao dio logorskog reÅ¾ima i prilikom ispitivanja, a tuklo se predmetima svih vrsta, npr. elektriÄnim kablovima, kundacima, pendrecima, drvenim toljagama, palicama za bejzbol, lancima, šakama i Äizmama. Tukli su i zatoÄene Å¾ene. PremlaÄ‡ivanja su se odvijala danju, prilikom odlaska na obroke i noÄ‡u.

ZatoÄenike su poniÅ¾avali: jednog zatoÄenika su prisilili da udara glavom o zid. Drugi je morao lizati vlastitu krv. Jednog je straÅ¾ar sa biÄem tjerao da nag hoda po ’pisti’. FiziÄki i psihiÄki hendikepirani zatoÄenici, takoÄ‘er su bili poniÅ¾avani, a neki su na kraju ubijeni. ZatoÄenicima su redovno prijetili smrÄ‡u, ne izuzimajuÄ‡i ni Å¾ene. ZatoÄenike su vrijeÄ‘ali na nacionalnoj osnovi.

U nekim sluÄajevima premlaÄ‡ivanja su bila tako teška da su im posljedice bile teške povrede, trajno unakaÅ¾enje ili smrt. ZatoÄenike su tukli do smrti pred drugim zatoÄenicima” (ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragrafi 843-846).

U logoru Omarska u premlaÄ‡ivanjima su “uÄestvovali logorski straÅ¾ari, na primjer Milutin PopoviÄ‡ zvani Pop i Å½arko Marmat. PremlaÄ‡ivanja bi bila gora na vjerske praznike ili ako bi na frontu poginuo roÄ‘ak od nekog straÅ¾ara. Komandir smjene MlaÄ‘o RadiÄ‡ zvani Krkan prisustvovao je premlaÄ‡ivanjima, ali nije Äinio ništa da ih sprijeÄi i upravo je on jednom prilikom organizovao špalir straÅ¾ara koji Ä‡e tuÄ‡i zatoÄenike. Štaviše, prilikom prozivanja imena zatoÄenika predviÄ‘enih za premlaÄ‡ivanje bili su prisutni Å½igiÄ‡ i KvoÄka. ZatoÄenike su tukli i ljudi izvana koji su dolazili u logor, meÄ‘u njima srpski vojnici sa fronta, prilikom Äega su logorski straÅ¾ari stajali po strani” (Isto, paragraf 848).

[14] ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, TUÅ½ILAC PROTIV SLOBODANA MILOŠEVIÄ†A, ODLUKA PO PRIJEDLOGU ZA DONOŠENJE OSLOBAÄAJUÄ†E PRESUDE, 16. juni 2004, paragraf 193; * * * MILOŠEVIÄ†U DOKAZAN GENOCID U BOSNI ..., str. 117; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragraf 932; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, str. 81-83 i 167-179; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 120 i 581. U logoru Omarska “umiralo se i od gladi, od bolesti koje Srbi nisu htjeli da lijeÄe.

Davali su nam samo jedan obrok dnevno. To nije bila hrana. To su bile nekakve splaÄine. Ponekad bi u porciji našli list kupusa ili 2-3 krompira. Sve je bilo neukusno i prokislo. Kruha su nam davali veoma malo, ponekad Äetvrtinu, a ponekad samo osminu od kriške. RuÄak je trajao svega jednu minutu ... U prostoriju za objed ulazilo je po 30 logoraša. Kada bismo ulazili, straÅ¾ari su stajali na vratima i svaki put nas tukli. Udarali su nas: tojagama, motkama, šinama, kundacima ... Po prostoriji bi sipali motorno ulje, tako da bi ljudi padali jedan preko drugog. Kretali smo se trÄeÄ‡im korakom.

U logoru se moglo vidjeti svašta: ljudi izbijenog oka, izbodeni noÅ¾evima, pretuÄeni, krvavi ... Stajali smo u red da bismo uzeli tanjir, trÄeÄ‡im korako išli na mjesto, pojeli jelo i samo ako bi jedan pogriješio i ne bi sjeo na stolicu, svima bi zabranili jelo. Supa je bila samo malo zamašÄ‡ena voda. Kada bismo je pokusali, trÄeÄ‡im korakom smo vraÄ‡ali porciju i izlazili ...” (* * * MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ..., str. 236).

“U pravilu, hrana u Omarskoj jedva je bila dovoljna da se preÅ¾ivi. ZatoÄenici su dobijali samo jedan obrok dnevno: manji komad hljeba, Äorbu i nešto kupusa. Hrana je obiÄno bila pokvarena. Naprotiv, osoblje logora se dobro hranilo. ZatoÄenike su prisiljavali da pojedu veoma brzo, za koju minutu, u protivnom bi ih tukli. Usljed takvih uslova, zatoÄenici su znatno gubili na teÅ¾ini.

Voda koju su davali zatoÄenicima nije bila primjerena za ljudsku upotrebu: zapravo je posrijedi bila voda za industrijske potrebe. ZatoÄenici su usljed toga patili od crijevnih tegoba.

Nije bilo uslova za odrÅ¾avanje liÄne higijene. NuÅ¾nici su bili zaÄepljeni i odvratno prljavi. Umjesto kupanja, zatoÄenike su jednom polili šmrkom. Nisu dobijali nikakve lijekove” (ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragrafi 931-934).

U logoru Omarska zatoÄenici su “dobijali samo jedan obrok dnevno, koji se sastojao od tanjira razvodnjene Äorbe od krompira i lahke kriške kruha ili samo od pokvarenog graha i svi su gladovali. Zatvorenici su obroke dobijali u grupama od po trideset, s tim da su kada su išli da jedu i pri povratku morali trÄati, dok su ih straÅ¾ari pri ulasku i izlasku Äesto tukli. Imali su samo minutu ili dvije da pojedu obrok. MeÄ‘utim, po dolasku u logor neki zatvorenici nisu dobijali ni vodu ni hranu po nekoliko dana. Mnogi od onih koji su bili zatvoreni u ’bijeloj kuÄ‡i’ nisu uopšte dobijali hranu za vrijeme dok su tamo bili. Poneki zatvorenici, naroÄito oni koji su bili teško povrijeÄ‘eni nakon premlaÄ‡ivanja u logoru, Äesto nisu ni išli na obrok iz straha od novog batinanja na odlasku i povratku sa obroka. Neki zatvorenici izgubili su dvadeset ili trideset kilograma na teÅ¾ini tokom vremena provedenog u Omarskoj, a neki i znatno više.

Zatvorenicima u Omarskoj Äesto i dugo je uskraÄ‡ivana voda za piÄ‡e, koja ni inaÄe nije bila za ljudsku upotrebu, te su se od nje razboljevali. Bilo je sasvim malo toaleta; zatvorenici su satima morali Äekati da im se dozvoli da ih koriste, riskirajuÄ‡i ponekad batine ako bi sami traÅ¾ili da idu. Zatvorenici su Äesto prisiljavani da veliku i malu nuÅ¾du obavljaju u prostorijama u kojima su boravili. Nije bilo moguÄ‡nosti za pranje, tako da su muškarci i njihova odjeÄ‡a ubrzo bili prljavi. KoÅ¾na oboljenja bila su Äesta, kao i akutni prolivi i dizenterija” (ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragrafi 160-161).

[15] * * * OPTUÅ½NICE …, str. 225, 288, 346 i 404; R. Gutman, nav. dj., str. 78 i 134-135; M. OmerdiÄ‡, nav. dj., str. 364; ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragrafi 166-167; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM III, TUÅ½ILAC PROTIV SLOBODANA MILOŠEVIÄ†A, DRUGI PRETPRETRESNI PODNESAK TUÅ½ILAŠTVA (OPTUÅ½NICE U VEZI SA HRVATSKOM I BOSNOM I HERCEGOVINOM), 31. maj 2002, paragraf 859; ICTY, Predmet br. IT-97-24, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV MILOMIRA STAKIÄ†A, PRESUDA, 22. mart 2006, paragraf 231; ICTY, Predmet br. IT-00-39-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM I, TUÅ½ILAC PROTIV MOMÄŒILA KRAJIŠNIKA, PRESUDA, 27. septembar 2006, paragraf 490; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, str. 4-5, 7-12, 78, 87-89 i 167-179; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 123, 300 i 584. U Omarskoj su “teÅ¾ak fiziÄki rad, izgladnjelost, ÄetniÄko orgijanje i silovanje svaku veÄer, premlaÄ‡ivanja, muÄenja, ubijanja” bila “turobna svakodnevnica” (* * * MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ..., str. 106).

U Omarskoj su “ubistva, teško zlostavljanje, seksualno zlostavljanje i opšte zlostavljanje bili svakodnevna pojava. PremlaÄ‡ivanje, muÄenje i drugo okrutno postupanje i poniÅ¾avanje u naÄelu je vršeno pred drugim zatoÄenicima i zatoÄenike su prisiljavali da jedan drugog tuku”. “ZatoÄenici su gladovali i uslovi su bili krajnje nezadovoljavajuÄ‡i” (ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM III, TUÅ½ILAC PROTIV SLOBODANA MILOŠEVIÄ†A, DRUGI PRETPRETRESNI PODNESAK TUÅ½ILAŠTVA (OPTUÅ½NICE U VEZI SA HRVATSKOM I BOSNOM I HERCEGOVINOM), 31. maj 2002, paragraf 859). “Bijela kuÄ‡a je bila “mjesto posebnih grozota. Jedna od prostorija u ’bijelo kuÄ‡i’ bila je rezervisana za surovo zlostavljanje zatvorenika, koji bi Äesto bili razodijeveni, udarani rukama i nogama i na drugi naÄin zlostavljani. Mnogi su umrli od posljedica ovakvih uÄestalih zlostavljanja. Zatvorenici koji su morali Äistiti nakon tih premlaÄ‡ivanja govorili su kako su po podu nalazili krv, zube i koÅ¾u Å¾rtava. Hrpe leševa Äesto su se mogle vidjeti na travi pored ’bijele kuÄ‡e’. Tijela bi se izbacivala iz ’bijele kuÄ‡e’ i kasnije tovarila na kamione i odvozila iz logora” (ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragraf 166).

“Crvena kuÄ‡a” bila je “druga mala zgrada u koju su zatvorenici odvoÄ‘eni radi premlaÄ‡ivanja i ubijanja. Kada su zatvorenici morali Äistiti ’crvenu kuÄ‡u’, Äesto su nalazili kosu, dijelove odjeÄ‡e, krv, obuÄ‡u i prazne Äahure od metaka. TakoÄ‘er su na kamione tovarili tijela zatvorenika koji su bili premlaÄ‡eni i ubijeni u ’crvenoj kuÄ‡i’” (Isto, paragraf 167).

[16] T. Mazowiecki, nav. dj., str. 63; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragrafi 844-848; * * * MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ..., str. 133 i 135; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 119-120 i 318-319. Logoraše su danima tukli na smrt (“palicama, Å¾eljeznim šipkama, nogama, drvenim letvama, kablovima od rasvjete, gumenim cijevima u kojima je bila bakrena Å¾ica ili olovo, kundacima ...”), posebno “kada dolaze na ruÄak i kada se vraÄ‡aju. Dolazili su trÄeÄ‡i i tako se vraÄ‡ali. Imali su samo 2-3 minute da pojedu svoj prokisli obrok” (* * * MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ..., str. 136).

U ljeto 1992. (“u junu ili julu 1992”) “jedan straÅ¾ar bosanski Srbin u logoru Omarska u maskirnoj uniformi tukao je Rizu HadÅ¾aliÄ‡a teškim vojniÄkim Äizmama i kundakom puške. StraÅ¾ar je skakao po tijelu Rize HadÅ¾aliÄ‡a dok ga nije usmrtio. Taj incident su vidjeli ostali zatoÄenici logora. Još jedan zatoÄenik, koji se prezivao SuliÄ‡, usmrÄ‡en je batinanjem ispred logorskog restorana” (ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragraf 506).

[17] R. Gutman, nav. dj., str. 19 i 140-141; M. Mazowiecki, nav. dj., str. 63-64; M. OmerdiÄ‡, nav. dj., str. 385-386; * * * MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ..., str. 106. U tzv. “bijeloj kuÄ‡i” je “bilo uÅ¾asno. Prostorija 16 m2, a 50 osoba. Tokom noÄ‡i vršili smo nuÅ¾du u jednu kantu koju bi ujutro ispraznili i oprali, te tokom dana pili vodu iz te iste posude. Ni u snu nismo smjeli traÅ¾iti da idemo u WC, jer ko bi to uÄinio dobio bi takve batine da se ne bi mogao vratiti sam” (M. OmerdiÄ‡, PRILOZI IZUÄŒAVANJU GENOCIDA ...., str. 364).

[18] ICTY, Predmet br. IT-94-1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV DUŠKA TADIÄ†A, PRESUDA, 16. juli 1997, paragrafi 155-158, 163-167 i 194-206; ICTY, Predmet br. IT-98-30/1, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM, TUÅ½ILAC PROTIV MIROSLAVA KVOÄŒKE, DRAGE PRCIÄ†A, MLAÄE RADIÄ†A, MILOJICE KOSA I ZORANA Å½IGIÄ†A, PRESUDA, 2. novembar 2001, paragrafi 21-50, 98-108 i 114; ICTY, Predmet br. IT-97-24, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV MILOMIRA STAKIÄ†A, PRESUDA, 22. mart 2006, paragrafi 208, 210 i 229-336; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragrafi 441-442, 448 i 515-517; T. Mazowiecki, nav. dj., str. 63-64; * * * VRIJEME BEŠÄŒAŠÄ†A …, str. 236-237; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, str. 3-6, 8-9, 11, 89-108, 167-179 i 185-186; M. OmerdiÄ‡, nav. dj, str. 249 i 385; * * * MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ..., str. 136 i 235; W. Tochman, nav. dj., str. 146; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 123-128, 664, 722 i 724. “Crvena kuÄ‡a” i “bijela kuÄ‡a” su “bile samo za masakre. Gledala sam kako logoraši kupe mrtva tijela i odnose ih prema Å¾ivici, gdje je dolazio kamion da ih odveze ...” (* * * MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ..., str. 136).

[19] R. Gutman, nav. dj., str. 89 i 131; T. Mazowiecki, nav. dj., str. 63-64; M. OmerdiÄ‡, nav. dj., str. 249. Agresor je krajem jula 1992. iz logora Omarska odveo u nepoznatom pravcu “oko 50 logoraša, Äija su tijela kasnije pronaÄ‘ena u prirodnoj jami Lisac u Bosanskoj Krupi, a 31.7.1992. godine iz istog logora odvedeno je tri autobusa zatoÄenika, Äija su tijela pronaÄ‘ena u prirodnoj jami Hrastova Glavica na teritoriji Sanskog Mosta” (J. OdobašiÄ‡, GENOCID NA PODRUÄŒJU BOSANSKE KRAJINE 1992-1995, * * * GENOCID U BOSNI I HERCEGOVINI: POSLJEDICE PRESUDE MEÄUNARODNOG SUDA PRAVDE, Zbornik radova MeÄ‘unarodne nauÄne konferencije, odrÅ¾ane 10. i 11. jula 2009. godine u PotoÄarima (Srebrenica), Institut za istraÅ¾ivanje zloÄina protiv ÄovjeÄnosti i meÄ‘unarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2011, str. 753-754).

U Omarskoj su “svake veÄeri izvoÄ‘eni ljudi i ubijani. Ubijeni su i logoraši koji su morali tovariti leševe na kamione. Od velikog broja ubijenih ljudi malo ih je ubijeno vatrenim oruÅ¾jem. Uglavnom su ubijeni maljevima, sjekirama, vješani za dizalice, tjerani da zubima kidaju spolne organe, tjerani da piju pregorjelo motorno ulje ili naftu …” (M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 584 i 610).

U Omarskoj su jednog logoraša ubili na najgori naÄin. “Vezali su ga za stub za ruke, a noge su mu vezali za traktor i tako ga Å¾ivog rastrgali” (* * * TORTURE U BOSNI I HERCEGOVINI …, str. 196).

Posmrtni ostaci Å¾rtava logora Omarska otkriveni su u više masovnih grobnica: Tomašica, Stari Kevljani, Jakarina Kosa i jama Lisac (M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 222-227; J. OdobašiÄ‡, nav. dj., str. 607).

[20] R. Gutman, nav. dj., str. 141-142; * * * VRIJEME BEŠÄŒAŠÄ†A …, str. 238; M. OmerdiÄ‡, nav. dj., str. 252; * * * MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ..., str. 235-237. ZloÄinci su u jame s ubijenim bacali i Å¾ive logoraše (* * * MOLILA SAM IH DA ME UBIJU ..., str. 235-236).

[21] Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, str. 89-90, 95-96 i 100-128.

[22] * * * OPTUÅ½NICE …, str. 62; R. Gutman, nav. dj., str. 142.

[23] M. OmerdiÄ‡, nav. dj., str. 251. Nakon što su objesili braÄ‡u Hameda i Muju JukiÄ‡a, “danima su se na vrelom suncu njihova tijela raspadala, a logoraši su morali biti tu i gledati taj grozni prizor bez moguÄ‡nosti da bilo šta uÄine” (Isto).

[24] AIIZ, inv. br. 2-4901, SJB Prijedor, Depeša br. 11-12-2178, 5. avgust 1992. - MUP SRBiH Sarajevo – Ministru CSB Banja Luka - naÄelniku; AIIZ, inv. br. 2-4674, Srpska Republika, Ministarstvo unutrašnjih poslova, Centar sluÅ¾bi bezbjednosti Banja Luka, Banja Luka, 18. avgust 1992, IZVJEŠTAJ o zateÄenom stanju i pitanjima u vezi sa zarobljenicima, sabirnim centrima, iseljavanju i ulozi SJB u vezi sa ovim aktivnostima, str. 5; AIIZ, inv. br. 2-4688, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, Ministarstvo Banja Luka, Stanica javne bezbjednosti Prijedor, SluÅ¾bena tajna, Strogo povjerljivo, 16. avgust 1992, IZVJEŠTAJ, str. 6; AIIZ, inv. br. 2-4687, Srpska Republika Bosna i Hercegovina, VLADA, Komisija za obilazak sabirnih centara i drugih objekata za zarobljenike u Srpskoj Republici Bosni i Hercegovini, Str. pov., IZVJEŠTAJ Komisije o obilasku sabirnih centara i drugih objekata za zarobljenike u Autonomnoj regiji Krajina, Pale, 17. avgusta 1992. godine, str. 2; ICTY, Predmet br. IT-02-54-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM III, TUÅ½ILAC PROTIV SLOBODANA MILOŠEVIÄ†A, DRUGI PRETPRETRESNI PODNESAK TUÅ½ILAŠTVA (OPTUÅ½NICE U VEZI SA HRVATSKOM I BOSNOM I HERCEGOVINOM), 31. maj 2002, paragraf 859; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragraf 935; ICTY, Predmet br. IT-00-39-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM I, TUÅ½ILAC PROTIV MOMÄŒILA KRAJIŠNIKA, PRESUDA, 27. septembar 2006, paragrafi 489 i 492; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, str. 73-74; M. OmerdiÄ‡, nav. dj., str. 362 i 386; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 133-134, 304, 330, 393, 624 i 646. U Omarskoj je na Spisku lica I kategorije 28. jula 1992. bilo 176 logoraša, od Äega 172 Bošnjaka i 4 Hrvata (AIIZ, inv. br. 2-4902, PC /Prihvatni centar - prim. S. ÄŒ./ Omarska, 28. juli 1992, SPISAK lica I kategorije).

Na putu “od Omarske do ManjaÄe osam ljudi je ubijeno. Pošto je dosta ljudi imalo dezinteriju u putu je podleglo 22 Äovjeka. Kad su autobusi stali kod logora, ubili su još neke ljude. Te ljude ubili su … i još mnogo ljudi. Sve to je bilo noÄ‡u kada smo došli. Mi smo bili u autobusima, ali nismo smjeli dizati glave niti koga gledati. Neke od tih ljudi su odmah klali, nekima su noÅ¾em odrezali ruku ili komad po komad mesa. Neke ljude su izvodili iz autobusa i tukli …” (ICTY, Predmet br. IT-97-24, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV MILOMIRA STAKIÄ†A, PRESUDA, 22. mart 2006, paragrafi 198 i 213; ICTY, Predmet br. IT-99-36-T, PRED PRETRESNIM VIJEÄ†EM II, TUÅ½ILAC PROTIV RADOSLAVA BRÄANINA, PRESUDA, 1. septembar 2004, paragraf 453; Sud Bosne i Hercegovine, Broj: X-KR/06/200, TUÅ½ILAC PROTIV Å½ELJKA MEJAKIÄ†A, MOMÄŒILA GRUBANA I DUŠKA KNEÅ½EVIÄ†A, PRESUDA, Sarajevo, 30. maj 2008, paragrafi 315-317; M. BegiÄ‡, nav. dj., str. 669 i 682-683).

Naučna istraživanja

Povodom 25. godiÅ¡njice od zatvaranja koncentracionog logora smrti Omarska

Vijesti: